.jpg)
5. توکّل
چنان که در بحث عوامل فقر گفته شد، یکی از اسباب فقر، تنبلی و کسالت‌است. در بحث پیشگیری و درمان فقر نیز بر تقویت روحیه‌ی تلاش و فرهنگ‌کار در جامعه تأکید کردیم. از طرفی می‌بینیم آثار دینی به توکّل و اعتماد برخداوند توجه فراوان کرده، این امر را از مکارم اخلاق و مظاهر ایمان‌شمرده‌اند. همچنین این مطلب که روزی هر کس تعیین شده ومقدّر است ودرباره‌ی آن هیچ نگرانی روانیست، مورد تأکید آیات قرآن و روایات‌معصومان قرار گرفته است.
و ما من دابّه فی‌الارض الّا علی اللّه رزقها
هیچ جنبنده‌یی بر روی زمین نیست مگر این‌که خداوند روزی اورا تضمین‌کرده است.
در روایتی از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم: نگران روزی فردا نباش؛ زیرا هرفردایی همراه باروزی خود می‌آید.
این مسئله را شاعران چنین به رشته‌ی نظم کشیده‌اند:
یکی طفل دندان برآورده بودپدر سر به فکرت فرو برده بود
که من نان وبرگ از کجا آرمش‌مروت نباشد که بگذارمش
چو بی‌چاره گفت این سخن نزدجفت‌نگر تا زن او را چه مردانه گفت
مخور هول ابلیس تا جان دهدهر آن کس که دندان دهد نان دهد
اکنون پرسش این است که با وجود داشتن وکیل توانایی چون خداوند وتضمین روزی به وسیله‌ی او، چه نیازی به کار وتلاش وجود دارد؟
اصولاً با توجه به اعتقاد به روزی معین تلاش فرد هیچ گونه نقش و اثری‌نخواهد داشت و بدیهی است که چنین بینشی افراد را غیر مسئول وبی‌تفاوت وامور تولیدی را راکد می‌سازدو خمودی و بی‌نشاطی را در جامعه حاکم‌می‌گرداند و در نهایت فقر را گریبان‌گیر جامعه می‌سازد.
بدیهی است که این تفسیر از توکّل و روزی تضمین شده، برداشتی‌انحرافی است؛ زیرا بر این فرض قرار دارد که وقتی انسان اعتمادش به‌خداست، دیگر نباید دست به کاری بزند؛ در صورتی که توکّل نه تنها با کاروتلاش منافات ندارد؛ بلکه عامل تقویت کننده‌ی آن است. آنچه از روایات‌استفاده می‌شود، این است که توکّل مسئله‌یی درونی و مربوط به نیت انسان‌است. چنان‌که حضرت علی(ع) در تبیین معنای توکّل می‌فرماید: توکّل تو دراین است که روزی‌ات را در دست کسی جز خداوند سبحان ندانی.
همچنین آرامش و شادمانی از آثار توکّل و اطمینان به خداوند دانسته شده‌است. علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد:
معنای توکل این نیست که شخص نسبت امور را به خودش ویا به اسباب قطع یاانکار کند بلکه معنایش این است که خود و اسباب را مستقل در تأثیر نداند.
شهید مطهری نیز در این باره می‌گوید:
توکل تضمین الاهی است برای کسی که همیشه حامی و پشتیبان حق‌است؛مثلاً شما از مغازه‌یی متاعی خریداری می‌کنید و صاحب مغازه‌مرغوبیت آن را تضمین نموده و به شما اطمینان می‌دهد. راه حق هم چیزی‌است انبیا از طرف خدا شناسانده وآن را تضمین کرده‌اند که هر کس این راه‌را برود به نتیجه می‌رسد.
علامه طباطبایی توکل را از منظر موکّل و شهید مطهری از دید وکیل‌معرفی کرده است. ایشان در مقایسه‌ی توکّلی که قرآن می‌گوید وآنچه امروزدر بعضی اذهان به نام توکّل مطرح است، می‌گوید:
توکل در قرآن یک مفهوم حماسی و زنده است؛یعنی هرجا قرآن می‌خواهدبشر را وادار به عمل کند و ترس‌ها و بیم‌ها را از او بگیرد، می‌گوید: نترس وبه خدا توکّل کن، تکیه‌ات به خدا باشد و جلو برو. ... ولی وقتی شما همین‌توکّل را در میان مسلمین جست و جو می‌کنید، می‌بینید یک مفهوم مرده‌است. ...وقتی می‌خواهیم وظیفه را از خودمان دور کنیم آن وقت به‌توکل‌می‌چسبیم.
...معنای توکل این نیست که کاری نکنید... و به خدا اعتماد کنید که به جای‌شما وظیفه شما را انجام دهد. کار نکردن و راه نرفتن که تضمین‌نمی‌خواهد.
اتفاقاً همین برداشت منفی از توکّل در برخی از روایات مورد نکوهش‌قرار گرفته است. روایات بسیاری نیز، ضمن تشویق مسلمانان به کار و تلاش،تضمین روزی انسان‌ها را به سعی آن‌ها مشروط ساخته است. امیر مؤمنان(ع)روزی بر گروهی از افراد سالم گذشت که در گوشه‌ی مسجد نشسته بودند.حضرت پرسید: کیستید؟
پاسخ دادند: اهل توکّل.
حضرت فرمود: بلکه سربار دیگرانید. اگر اهل توکّل هستید، توکّل برایتان‌چه نتیجه‌یی داشته است؟
گفتند: زمانی که داشته باشیم می‌خوریم و هر گاه نداشته باشیم، صبرمی‌کنیم.
حضرت فرمودند: سگان نیز نزد ما چنین رفتار می‌کنند.
نظیر این روایت از پیامبر اکرم(ص) نیز نقل شده است. علی(ع) فرمود:روزی را بجویید؛ زیرا تضمین روزی برای کسی است که آن را دنبال کند.
آن حضرت همچنین خطاب به امام حسن(ع) فرمود: انسانی را که در پی‌روزی است، سرزنش مکن؛ کسی که خوراک نداشته باشد، گناهانش‌بسیاراست.
امام صادق (ع) نیز فرمود: دعای کسی که در خانه بنشیند و بگوید:پروردگارا؛ روزی مرا برسان به اجابت نمی‌رسد. از طرف خدا به او گفته‌می‌شود: آیا برای طلب روزی به تو فرمان ندادم؟!
از مجموع این روایت‌ها وکلام بزرگان در باره‌ی توکل استفاده می‌شود که‌اتّکال و اطمینان به خداوند، نه تنها موجب تنبلی و بی‌کاری و در نتیجه فقر وعقب‌ماندگی نمی‌شود؛ بلکه برعکس سبب می‌شود انسان با آرامش و بدون‌هیچ نگرانی به تلاش خود ادامه دهد و مطمئن باشد اگر احیاناً به رغم کار وکوشش موق نشد، مصلحتی در کار است؛ ممکن است خداوند در پی آزمایش‌او باشد یا دلایل دیگری دارد که او، به جهت محدود بودن اطلاعاتش، ازآن‌ها آگاه نیست.
آنچه گذشت نشان می‌دهدمفاهیمی که علل عقب‌ماندگی شمرده شده، درواقع برداشت‌های نادرست از این مفاهیم ارزش‌مند است. البته دراین برداشت‌غلط مسلمانان وبیگانگان هر دو مقصّر بوده‌اند. مسلمانانی که با اعمال خودزمینه‌ی چنین برداشتی را از این واژه‌ها فراهم آورده‌اند و بیگانگانی که برای‌مسخ کردن دین اسلام و از خاصیت انداختن آن، چنین تحریفاتی را ساخته،میان مسلمانان رواج داده‌اند هر دو در این امر مقصّرند.
این مفاهیم نه تنها موجب عقب‌ماندگی و فقر مسلمانان نمی‌شود؛ بلکه تلقّی‌صحیح از اموری چون توکّل، زهد، ایمان به آخرت و ... و اجرای آن‌ها درجامعه به پیشرفت وترقّی مؤمنان می‌انجامد.
دقّت در تاریخ نشان می‌دهد بیگانگان از علل مهم فقر و عقب‌ماندگی‌مسلمانانند. ایجاد فرقه‌های مختلف و درگیری‌های پیاپی، تهاجم به فرهنگ‌مسلمانان و ترویج فساد و بی‌بند و باری در میان آنان و غارت و چپاول‌سرمایه‌های ملّی کشورهای اسلامی بخشی از اقدام‌های آنان در جهت‌عقب‌نگاه‌داشتن پیروان آیین وحی است. این کارها یا به وسیله‌ی اشغال نظامی‌و مستعمره کردن کشورهای اسلامی انجام گرفته است و یا به وسیله‌ی نفوذ درسیستم مدیریتی کشور و قراردادن مهره‌های خود در پست‌های کلیدی.
مطالعه‌ی تاریخ پیشرفت بیش‌تر کشورهای توسعه یافته نشان می‌دهد که‌آن‌ها منابع اوّلیه و نیز نیروی کار مورد نیاز خود را به رایگان از کشورهای‌جهان سوم، که بخش قابل توجهی از آنان را مسلمانان تشکیل می‌دهند، فراهم‌کرده‌اند. چنان که در بررسی الگوهای توسعه گذشت، راهبردهایی که از سوی‌این کشورها، به منظور توسعه‌ی جهان سوم، طراحی شده به فقر فزون‌تراین‌کشورها و ثروت‌مندتر شدن خود آن‌ها انجامیده است.
در پایان، در برابر این شبهه‌ی اساسی که به طور کلی دین موجب‌عقب‌ماندگی و فقر جوامع شده است، به عنوان حاصل بحث می‌گوییم:
1. پیشینه‌ی تمدّن مسلمانان در طی قرون متمادی وصدور آن به کشورهای‌دیگر، از جمله کشورهای اروپایی، نشان می‌دهد نه تنها دین موجب‌عقب‌ماندگی نمی شود؛ بلکه اعتقاد به دین در کنار عمل به آن سبب درجات‌بالایی از پیشرفت و رشد می‌گردد؛
2. تنها مسلمانان و کشورهای اسلامی نیستند که به این گرفتاری مبتلایند؛بلکه کشورهای غیر اسلامی بسیاری نیز به عللی از جمله سلطه‌ی استعمار درفقر مطلق یا نسبی باقی مانده‌اند؛
3. در کشورهای پیشرفته نیز، به رغم در اختیار داشتن منابع فراوان رایگان‌و دسترسی به ارقام بالایی از رشد اقتصادی، رفاه همگانی تحقق نیافته است وبه طور معمول گروه خاصی از ره‌آورد توسعه بهره می‌گیرند.
