یکى از مشکلاتى که هر دین و آیینى با آن مواجه است، مسئله انشعاب درآن دین است; زیرا هرکس، یا گروهى برداشت خاص از آن دین، در سطحکلّى دارند، که نتیجه آن پدیدآمدن فرقه ها و مذهب هاى مختلف در آندین است.

یهودیان به فرقه هایى از قبیل صدوقیان و فریسیان و فرقه هاىدیگر متفرق شدند. در مسیحیّت نیز فرقه هایى از قبیل کاتولیک، ارتدکس و پروتستان پدید آمد.

در اسلام نیز به نصّ پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) بیش از امت هاى پیشین فرقه ها و مذهب ها پدید آمد. واز آن جا که مى دانیم: از میان مذهب ها که برداشت هاى مختلف از یک دین است، تنها یک برداشت صحیح است و بقیه باطل، لذا هر مذهب درصدد آن است که مذهب خود را عین اسلام ناب، و به تعبیر دیگر عین دین بداند.

لذا برآنیم که مذهب حق در بین مذاهب اسلامى، و به تعبیر روایى «فرقه ناجیه» جستوجو مى کنیم.

امّت هفتاد و سه فرقه

صاحبان صحاح و مسندها و مؤلفانِ در ملل و نحل، از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند که فرمود: امّت من بر 73 گروه تقسیم مى گردند: یک گروه آن در بهشت و 72 فرقه در دوزخ قرار خواهند گرفت.

راویان حدیث از صحابه این حدیث را تعداد زیادى از صحابه نقل کرده اند; امثال:

على بن ابى طالب، ابى هریره، انس بن مالک، سعد بن ابىو قاص، صدى بن عجلان، عبدالله بن عباس، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو بن عاص، عمرو بن عوف مزنى، عوف بن مالک اشجعى، عویمر بن مالک، معاویة بن ابى سفیان، واثلة بن اسقع.

تصحیح حدیث

حدیث به حدّى مورد توجه علماى شیعه و سنّى قرار گرفته که عده اى از آنان درصدد تصحیح آن برآمده اند; از جمله:

ناصرالدین البانى در (سلسلة الاحادیث الصحیحة);⁽³¹⁶⁾ مى نویسد: «این حدیث ثابت بوده و شکّى در آن نیست».

تعین فرقه ناجیه

مطلب اساسى در این حدیث، تعیین فرقه و گروه ناجى است، که در روایات به طور صریح به آن اشاره نشده است، لذا شیخ محمد عبده در تفسیر المنار مى گوید «هر طایفه و گروهى که اعتقاد به رسالت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) دارد، خودش را از گروه و فرقه ناجیه مى داند».⁽³²¹⁾ از همین رو، شایسته است که دلالت این حدیث را بررسى کرده و مصداق فرقه ناجیه را به دست آوریم; تا با پیروى از آن به سعادت اخروى نائل آییم.

فرقه ناجیه در پرتو احادیث

همان گونه که آیات قرآن یک دیگر را تفسیر مى کنند، احادیث نیز مى توانند مفسّر هم باشند. با این بیان که مثلا روایتى ولو از حیث مصداق مجمل است، ولى روایات دیگر مصداق آن را روشن کند. اکنون به برخى از روایاتى که بیانگر مصداق حدیث سابق است اشاره مى کنیم:

ـ حدیث ثقلین: پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: «اى مردم! همانا در میان شما دو شىء گران بها قرار مى دهم که اگر به آن تمسک کنید هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم، که همان اهل بیت من مى باشند.» در این حدیث شریف که با سندهاى صحیح در مصادر فریقین وارد شده، پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) تنها فرقه نجات یافته از گمراهى را گروهى مى داند که متمسّک به قرآن و عترت پیامبر(صلى الله علیه وآله)شده اند تا از این راه به سعادت دائمى نائل آیند.

ـ حدیث سفینه: پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: «آگاه باشید! همانا مثل اهل بیتم در میان شما، همانند کشتى نوح است در قومش، هرکس که بر آن سوار شود نجات یابد و هرکس که از آن تخلف جست غرق شده و هلاک خواهد گشت».

این حدیث که با سند صحیح به حدّ تواتر در کتاب هاى شیعه و سنّى وارد شده، دلالت دارد بر این که تنها فرقه اى اهل نجاتند که به اهل بیت پیامبر(صلى الله علیه وآله) بعد از او پناه برده، و آنان را امام و مقتداى خود قرار دهند.

ـ حدیث امان: پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: «ستارگان نگه دارنده اهل زمین از غرق شدن هستند. و اهل بیت من امان امت من از اختلافند، پس هرگاه گروهى از عرب با اهل بیتم مخالفت کنند بین آنها اختلاف افتاده و در نتیجه در زمره حزب ابلیس قرار مى گیرند.

در این حدیث شریف و صحیح السند، پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مردم را به منظور پرهیز از اختلاف و تفرقه و ضلالت، به پیروى از اهل بیت(علیهم السلام) دعوت کرده است، و پیروان اهل بیت را فرقه و گروه ناجى بر مى شمارد.

ـ احادیث دوازده خلیفه: جابر بن سمره مى گوید: از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) شنیدم که فرمود: دوازده امیر در میان شما خواهند بود. سپس کلمه اى را گفت که من نفهمیدم، آن گاه از پدرم پرسیدم; پدرم گفت: پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: همه آنها از قریش هستند.

این حدیث دلالت دارد بر این که تنها فرقه و گروهى اهل نجاتند که تا روز قیامت دوازده امامى بوده و براى خود دوازده رهبر را برگزیده اند، و به طور حتم اینان غیر از شیعه دوازده امامى نیستند.

ـ احادیث بشارت بر شیعیان امام على(علیه السلام): از اهل سنت ابن حجر هیتمى و دیگران نقل مى کنند که بعد از نزول آیه: { اِنَّ الَّذینَ آمَنوا وَعَمِلوُا الصّالِحات اولئِکَ هُمْ خَیْرُ البَریّة پیامبر(صلى الله علیه وآله) خطاب به على(علیه السلام) کرده و فرمود! «مقصود از آیه، تو و شیعیان تو هستند.» در این حدیث و احادیث دیگر که به این مضمون از حضرت وارد شده، پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) فرقه شیعه را تنها فرقه اى معرفى کرده که مصداق «خیرالبریّه» هستند.

ـ علامه میر محمّد صالح کشفى ترمذى در «مناقب مرتضوى» از کتاب بحرالمناقب و مناقب ابن مردویه از زاذان(رضی الله عنه) نقل کرده که على ـ کرم الله وجهه ـ فرمود: «این امّت به 73 فرقه متفرّق خواهند شد: 72 گروه از آنان در آتش و یک فرقه در بهشت است، و آنان کسانى اند که خداوند در شأنشان فرمود: «و از خلقى که آفریدیم فرقه اى به حقّ هدایت مى یابند و [از باطل همیشه] به حقّ برمى گردند»⁽³²⁷⁾ آن گاه على(علیه السلام)فرمود: اینان من و شیعیان من هستند.

بررسى احادیث معارض

در برخى از روایات اهل سنت به خصوصیاتى از فرقه ناجیه اشاره شده است که مهم ترین آنها دو خصوصیت است:

ـ ابن ماجه روایتى نقل کرده و در ذیل آن چنین آمده که عرض شد: اى رسول خدا! «مَنْ هُمْ؟; آنها کیانند؟» حضرت(صلى الله علیه وآله) فرمود: «الجماعة».

جواب ما از حدیث فوق این است که: اولاً، قسم زیادى از روایات مشتمل بر عبارت پایانى که ابن ماجه نقل کرده نیست، و مطلبى با این اهمیّت نمى تواند از بیان مصداقش خالى باشد.

ثانیاً: ضمیر «هم» در روایت به 72 فرقه بر مى گردد نه به فرقه ناجیه.

ـ در حدیث دیگرى که ترمذى آن را نقل کرده، پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرقه ناجیه را این گونه تعریف کرده است: «... ما أنا علیه وأصحابى»;⁽³²⁹⁾ آن فرقه ناجیه فرقه اى است که من و اصحابم در زمره آن مى باشند. لکن این حدیث نیز از جهاتى قابل مناقشه است:

ألف) این زیادتىِ مصداق در برخى از نصوص نیامده است.

ب) مراد به اصحاب یا تمام و یا اکثریت آنان است; احتمال اول باطل است، زیرا آنان بعد از پیامبر(صلى الله علیه وآله) در اکثر مسائل اختلاف کردند. احتمال دوّم، با آن که خلاف ظاهر حدیث است، اهل سنت به آن ملتزم نمى شوند، زیرا اکثر صحابه با خلیفه سوّم مخالفت نمودند.

از همین رو، بسیار محتمل است که این ذیل را راوى افزوده تا براى تأیید و تقویت موقعیّت صحابه باشد.