تاریخچه اجمالی متون علم ملل و نحل اسلامی

با مراجعه به کتاب شناسی ها درمی یابیم که نگارش آثاری در علم ملل و نحل اسلامی از اوایل قرن سوم هجری آغاز گشته است، و این در زمانی بود که امت اسلامی جریان های مختلف سیاسی دخیل در فرقه سازی و همچنین جریان های فرهنگی مؤثر در پیدایش فرقه ها همچون نهضت ترجمه و نیز اختلاط امت اسلامی با مردم سرزمین های دیگر همانند ایران، روم و هند را پشت سرگذاشته و ظهور انواع و اقسام فرقه ها را در درون خود تجربه کرده بود.

از کتاب های پدیدآمده در قرن سوم می توانیم از نوشته های زیر نام ببریم:

1. کتاب الفرق، نوشته ابویوسف یعقوب بن اسحاق بن سکیت (186- 244ق)،  که در آغاز معلم فرزندان متوکل عباسی بود و به جرم تشیع به شهادت رسید.

2.کتاب المقالات، تالیف ابوعیسی محمد بن هارون وراق (م 247ق) .

3. المقالات، نوشته حسین بن علی کرابیسی (م 245 تا 248ق)، که یکی از منابع اصلی کتب مدون در تکفیر خوارج و غلات بوده است و هم اکنون بخشی از آن در کتبی که درباره الحاد نوشته شده موجود است.

4. کتاب الاستقامة فی السنة والرد علی اهل الاهواء، نوشته ابوعاصم خشیش بن اصرم (م 253ق) که ملطی در التنبیه والرد فراوان از او نقل می کند.

5. کتاب المقالات  یا مقالات الاسلامیین، نوشته ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود کعبی بلخی معتزلی که تالیف کتاب خود را در سال 279ق آغاز کرده است. ملل و نحل نویسان بعدی، همانند اشعری در مقالات الاسلامیین، بغدادی در الفرق بین الفرق و شهرستانی در الملل والنحل از این کتاب بسیار استفاده کرده اند.

6. الآراء والدیانات، نوشته ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (م 310 ق) که نجاشی آن را کتابی بزرگ و نیکو می داند که علوم فراوانی را در خود جای داده است.

در این میان، برخی به تالیف کتبی پیرامون بعضی از فرقه های بزرگ همانند شیعه، معتزله و خوارج دست زدند که تالیفات پیرامون فرقه های شیعه نمود بیشتری داشت، که از آن میان می توانیم از کتب زیر نام ببریم:

1. اختلاف الشیعة، نوشته ابوعیسی محمد بن هارون وراق;

2. فرق الشیعة، تالیف ابوالمظفر محمد بن احمد نعیمی که از شاگردان امام حسن عسکری علیه السلام بوده است;

3. فرق الشیعة، نوشته ابوالقاسم نصر بن صباح بلخی;

4. المقالات والفرق، نوشته سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری (م 299 یا 301ق) ;

5. فرق الشیعة، نوشته ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (م 300- 310ق) . (61)

علم ملل و نحل اسلامی در قرن چهارم هجری همچنان به رشد خود ادامه داد. از کتاب های پدیدآمده در این قرن می توان از کتب زیر یاد کرد:

1. کتاب الرد علی اهل البدع والاهواء، نوشته ابومطیع مکحول بن فضل نسفی (م 318ق)

2. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، نوشته ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری (م 324 ق)

3. المقالات، تالیف شیخ ابومنصور محمد بن محمد ماتریدی (م 333 ق)

4. نحل العرب (نحل اهل المشرق)، نوشته محمد بن بحر رهنی ابوالحسن نرماشیری (م ح 340 ق)

5. المقالات فی اصول الدیانات من الخوارج والمعتزلة والشیعة، نوشته ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (م 346 ق)

6. التنبیه والرد علی اهل الاهواء والبدع، نوشته ابوالحسین محمد بن احمد بن عبدالرحمن ملطی شافعی (م 377 ق)

7. کتاب الفرق نوشته شیخ صدوق (م 381 ق)

8. التمهید فی الرد علی الملحدة المعطلة والرافضة والخوارج والمعتزلة، نوشته ابوبکر محمد بن طیب معروف به باقلانی (م 403ق)، که آن را قبل از سال 367ق و در شیراز به منظور تعلیم صمصام الدولة فرزند عضدالدوله از سلاطین آل بویه تالیف کرد.

از حوادث مهم این قرن تالیف کتاب مقالات الاسلامیین اشعری است که بنیان گزار کلام اشعری بود. این کتاب در مؤلفات بعدی این قرن و نیز ملل و نحل نویسان قرون بعد تاثیر فراوان گذاشت و شاید بتوانیم یکی از علل رشد ملل و نحل در میان اشاعره را تالیف این کتاب بدانیم.

قرن پنجم نقطه عطفی در تاریخ ملل و نحل نویسی است، زیرا قسمت عمده کتبی که طی قرن ها مورد استناد ملل و نحل نویسان بودند، و هم اکنون نیز به عنوان منابع اصلی این علم مطرح اند، در این قرن نگاشته شده اند. این کتب عبارت اند از:

1. الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة منهم، تالیف عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بن بغدادی اسفرائینی تمیمی (م 429ق) . نویسنده پیش از این اثر، کتاب دیگری با عنوان الملل والنحل تالیف کرده است و در کتاب الفرق بین الفرق به آن ارجاع می دهد.

به نظر می رسد برای اولین بار عنوان ملل و نحل را برای این علم، همین نویسنده و در همین کتاب به کار برده باشد. مؤلف این کتاب با آن که عنوان ملل و نحل را برگزیده، فقط به بررسی فرقه های اسلامی (و نه مجموع ادیان و فرقه ها) پرداخته است.

2. الفصل (الفصل، الفصل) فی الملل والاهواء والنحل، تالیف ابومحمد علی بن احمد معروف به ابن حزم ظاهری (م 456 ق) .

درمیان کتاب های موجودی که به این موضوع پرداخته اند، الفصل اولین کتابی است که هم ادیان مختلف وهم فرقه های اسلامی را بررسی کرده است.گرچه نوبختی پیش ترچنین کاری را در الآراء والدیانات انجام داده بود ولی آن کتاب هم اکنون در دسترس نیست.

3. التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، نوشته ابومظفر طاهر بن محمد شافعی اسفرائینی (م 471ق) . نویسنده داماد و شاگرد عبدالقاهر بغدادی است و از کتاب های الفرق بین الفرق و الملل والنحل استادش تاثیر زیادی گرفته است.

4. بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، تالیف ابوالمعالی محمد حسین علوی، که آن را در سال 485 ق در ادیان و فرق نگاشته است. این کتاب اولین تالیف موجود به زبان فارسی در این علم است.

5. الفرق المفترقة بین اهل الزیغ والزندقة، تالیف ابومحمد عثمان بن عبدالله بن حسن عراقی حنفی (م ح 500 ق) .

در قرن ششم هجری کتابی در این علم نگاشته شد که نام خود را با این علم قرین ساخت، به گونه ای که هرگاه سخن از ملل و نحل به میان می آید، نام این کتاب به ذهن خطور می کند. این کتاب الملل والنحل تالیف ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی (479- 548ق) است که به علت جامع بودن آن و نیز طرح ابتکاری اش که تا حدودی آن را ضابطه مند کرده، نام خود را در این علم جاودان ساخته است.

از دیگر کتب نگاشته شده در این قرن می توان از الحور العین نوشته ابوسعید نشوان بن سعید حمیری (م 573 ق) و تلبیس ابلیس نوشته جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی (م 597 ق) یاد کرد که گرچه به صورت تخصصی درباره این علم نگاشته نشده اند و تنها بخشی از آنها به مطالب این علم اختصاص دارد، اما ملل و نحل نویسان قرون بعد از آنها استفاده کرده اند.

به نظر می رسد از قرن ششم به بعد و به خصوص پس از تالیف کتاب الملل والنحل شهرستانی، این علم دوران افول خود را آغاز کرده باشد. ازاین رو، در میان ملل و نحل نویسان کم تر دیده می شود که به کتب پس از شهرستانی به عنوان منبع اصلی این علم استناد کنند. با این همه، پس از قرن ششم کتبی در این علم نگاشته شد که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

1. اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تالیف فخرالدین رازی (543- 606 ق) .

2. تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، که آن را سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی به زبان فارسی در قرن هفتم هجری نگاشته است. مؤلف این کتاب شیعه است و در جای جای کتاب به دفاع از شیعه و رد اتهامات منسوب به آن می پردازد.

3. الفرق الاسلامیة، نوشته شهاب الدین ابراهیم بن عبدالله حموی شافعی معروف به ابن ابی الدم (م 642 ق) .

4. مرهم العلل المعضلة فی دفع الشبه والرد علی المعتزلة بالبراهین والادلة المفصلة مختوما بعقیدة اهل السنة المفصلة وذکر مذاهب الفرق الاثنین والسبعین المخالفین للسنة والمبتدعین، تالیف ابومحمد عبدالله بن اسعد یافعی شافعی (م 717 ق) .

5. الفرق الاسلامیة (ذیل کتاب شرح المواقف)، نوشته محمد بن یوسف بن علی بن سعید کرمانی (م 786 ق) . منبع عمده این کتاب، الملل والنحل شهرستانی است.

6. عدد الفرق وعدد الفرق، نوشته زین الدین سریجانی محمد ملطی (م 788 ق) .

7. کتاب المنیة والامل فی شرح الملل والنحل، نوشته احمد بن یحیی بن مرتضی یمانی (م 840 ق) که بعضی او را از ائمه زیدیه دانسته اند.

8. الخطط المقریزیة المسماة بالمواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، تالیف تقی الدین احمد بن عبدالقادر معروف به مقریزی (746- 845ق) . این کتاب گرچه مربوط به بررسی اوضاع و احوال مصر و اقالیم آن است، اما در بخشی از آن به ذکر ادیان و فرق اسلامی پرداختهکه همین بخش مورد استفاده بعضی از ملل و نحل نویسان قرار گرفته است.

علم ملل و نحل اسلامی در قرون اخیر بنا به عللی که بعد ذکر خواهد شد، همچنان سراشیبی سقوط را طی می کرد اما در قرن معاصر با تلاش برخی از دانشمندان شیعه و سنی که دست به تالیف و تصحیح کتب این علم زدند، بار دیگر روحی تازه اما نه چندان پرقدرت در آن دمیده شد که امید است با رفع معایب و نواقص آنها، این علم حیات دوباره یابد.

از میان این دانشمندان می توان از این افراد نام برد: محمد ابوزهره، مؤلف کتاب تاریخ المذاهب الاسلامیة; دکتر عبدالرحمن بدوی، مؤلف کتاب مذاهب الاسلامیین; سامی النشار، مؤلف کتاب نشاة الفکر الفلسفی فی الاسلام; دکتر محمدجواد مشکور، مصحح و مترجم کتاب های فرق الشیعه نوبختی و الفرق بین الفرق بغدادی و مصحح کتاب های المقالات والفرق سعد بن عبدالله اشعری و المنیة والامل فی شرح الملل یمانی و مؤلف کتاب های تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم و فرهنگ فرق اسلامی; و آیت الله شیخ جعفر سبحانی، مؤلف بحوث فی الملل والنحل.