همین دعای ابوحمزه ثمالی گرچه اولش بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم ندارد، اما اول «الهی» و مانند آن است. خدایا! الهی ! لا تُ?دِّبْنِی بِعُقُوبَتِکْ وَلا تَمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکْ . پس به نام خدا شروع شده است. چون به نام شروع شده است، مشمول آن احادیثی نخواهد بود که هر کاری که به نام خدا شروع نشده است، ابتر و بی نتیجه است.

ابوحمزه ثمالی لقمان روزگار

این دعائی است که وجود مبارک امام سجاد، زین العابدین سلام الله علیه در تمام سحرهای ماه مبارک رمضان این دعا را می‌خواندند. شایسته است پیروان عترت طاهرین تأسّی کنند و در سحرها بیدار باشند و این دعای نورانی را قرائت کنند. این دعا در جوامع روائی و حدیثی ما‌ آمده است. در مصباح کَفعَمی است، و در اقبال سیّدبن طاووس هست.

دعا طبق بیان نورانی امام سجاد سلام الله علیه بهترین عبادت است و ذات أقدس إله در این آیه مبارکه که فرمود: ادْعُونی اَستَجِبْ لَکُمْ إنَّ الَّذین یَسْتَکْبِرونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین؛ به سه نکته اشاره کرد. نکته اول این که دعا عبادت است. دوم این که ترک دعا استکبار است. سوم این که خداوند مستکبران را، یعنی تارکان دعا را به دوزخ تهدید کرده است.

یعنی تارکان دعا را به دوزخ تهدید کرده است. این بیان از امام سجاد سلام الله علیه در صحیفه سجادیه او نقل شده است.

ابوحمزة ثمالی طبق بیاناتی که از ائمه علیهم‌السلام رسیده است از نظر زهد، سلمان عصر خود بود. از وجود مبارک امامِ رضا سلام الله علیه نقل شده است که ابوحمزه ثمالی لقمان عصر خود بود. او چهار امام را اِدراک کرد. از محضر نورانی چهار امام، معارف الهی را فرا گرفت. خدمت امام زین العابدین علیه السلام رسید، شاگردی امام باقر سلام الله علیه افتخار او شد. تلمّذ محضر امام صادق سلام الله علیه بهره او شد.

و مقداری هم از عصر امام کاظم سلام الله علیه را درک کرده است. بنابراین این حدیث نورانی از نظر سند تام است. گذشته از این که از جهت مضمون و محتوا بسیار بلند است.

دعایی که بسم الله ندارد

در غالب این ادعیه کلمه بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم در طلیعه و آغازش نیست. با این که به ما دستور دادند هر کاری که شروع می‌کنید اول نام ذات أقدس إله را ببرید.

پاسخ این سئوال این است که هر کاری را باید به نام خدا شروع کرد. نام خدا گاهی به صورت بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم است، گاهی به صورت اذکار و اُوراد دیگر. هیچ دعائی نیست که بدون نام خدا شروع نشده باشد.

همین دعای ابوحمزه ثمالی گرچه اولش بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم ندارد، اما اول «الهی» و مانند آن است. خدایا! الهی! لا تُ?دِّبْنِی بِعُقُوبَتِکْ وَلا تَمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکْ. پس به نام خدا شروع شده است. چون به نام شروع شده است، مشمول آن احادیثی نخواهد بود که هر کاری که به نام خدا شروع نشده است، ابتر و بی نتیجه است.

انسانِ تبهکار تا طاهر نشود راه قُرب الهی به سوی او گشوده نخواهد شد. در طلیعه این دعا به ما آموخت که از ذات أقدس إله طلب عفو و بخشایش کنیم .

معنای عقوبت چیست؟

بخش نخست دعای ابوحمزه ثمالی شامل درخواست برای عقوبت نشدن از جانب خداوند می‌شود، در 14 آیه از قرآن کریم به عقوبت خداوند و شدت عقاب الهی اشاره شده است.

وجود مبارک امام سجاد به ذات أقدس إله عرض کرد: "الهی! لا تُ?دِّبنِی بِعُقُوبَتِکْ وَلا تَمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکْ. مِن إیْنٍ لِیَ الخِیرُ وَلا یُوجَدُ إلا مِنْ عِندِکْ. وَ مِنْ إیْنٍ لِیَ النَجاهُ یا رَبّی وَلا تَستَطاعُ إلا بِکْ . لَا الَّذِی أحسَنَ استَغْنی عَنْ عُونِکَ وَ رَحمَتِکْ. وَ لَا الَّذِی أسآءَ وَاجتَرَأ عَلَیْکَ وَ لَمْ یُرضِکَ خَرَجَ عَنْ قُدرَتِکْ."

یعنی خدایا! گرچه ما در اثر گناه استحقاق داریم که به عقب و به دنبال گناه عقوبت بشویم. آن تنبیه و کیفر را می‌گویند: (عقوبت) . چون تعاقِب و در عقب گناه پدید می‌آید. عرض می‌کند که ما در اثر گناه گرچه استحقاق تأدیب داریم که ما را اَدب بکنی و گرچه در اثر کارهای ناروا که کردیم استحقاق داریم که شما با آن حیلت الهی و مکر الهی که وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ الله وَ اللهُ خِیرُ المَاکِرین(سوره آل عمران/54)، مکر کنی و با حیلتی که داری نگذاری ما به مقصد مشئوم مان برسیم. چون خداوند حائل خوبی است.

نمی‌گذارد افراد به آن مقصد مشئومشان برسند. و مکر هم استفاده کردن از وسائل مرموز است. خدا تمام وسائل را در اختیار دارد وَ عِندَاللهِ مَکرُهُمْ وَ إنْ کَانَ مَکرُهُمْ لَتَزُولُ مِنْهُ الجِبال.(سوره ابراهیم/46) چون این چنین است خداوند توان آن را دارد که مکر ماکران را به خود آنها برگرداند.

 

درخواست برای در امان ماندن از مکر الهی

از نگاه امام سجاد(علیه السلام) مکر خداوند نوعی مقابله به مثل است، انسان مکر می‌کند و خداوند مکر انسان را به او باز می‌گرداند.

سعی در فساد، خدعه، حیله، تزویر، آراستن باطل به زیبائی‌ها، و مردم را به بدی سوق دادن، از مصادیق مکر انسانی است.

خیر و خوبی ها در چیست؟

امام سجاد سلام الله علیه عرض می‌کند: خدایا! ما را در اثر گناهانمان عقوبت نکن! در اثر مکر و بدرفتاری‌مان مبتلا به مکر و حیله خود قرار نده! هیچ کس به هیچ مقصدی نرسیده است، مگر به فیض و فوز تو ! و هیچ کسی از شرّ نرهیده است، به خیر نرسیده است، مگر به عنایت تو .

مِنْ إینٍ لِیَ الخِیرُ یا رَبِّ وَ لا یُوجَدُ إلا مِنْ عِندِک. اگر خیر به دست توست و در غیر تو، در نزد غیر تو خیری نیست، ما از کجا خیر را فراهم بکنیم؟ مِنْ إینٍ لِیَ الخِیرُ یا رَبِّ وَ لا یُوجَدُ إلا مِنْ عِندِک. نه پیش ماست، نه پیش دیگران. و اگر کسی گناه کرد و خواست نجات پیدا کند، راه نجات نه پیش خود گنه کار است، نه پیش دیگران.

منشا هرگونه خیری، درگاه الهی است

هیچ‌ چیز خیری نیست مگر این‌ که، منشأش پیشگاه خداوند باشد.

عبادات، روزه، نماز، و هر کار خیری که انسان انجام می‌دهد به‌ ذات خیر نیست، مگر این ‌که برای خداوند باشد.

امام سجاد(علیه السلام) در دعای تعلیمی به ابوحمزه ثمالی، این‌گونه بیان می‌کنند که خداوند متعال کمال مطلق است و راه نجات مگر در نزد خداوند در هیچ جایی، پیدا نمی‌شود.

هر انسان نیکوکار و طالب خصلت‌های پسندیده بی‌نیاز از کمک خداوند نیست و تا خداوند کمکی نکند انسان نمی‌تواند کاری کند.

تفسیر مسئله خیر

قرآن کریم در آیه 273 سوره بقره خیر را تفسیر به حکمت کرده است.

خیر تنها روزه‌داری و اقامه‌ نماز نیست

حسن تدبیر، خدمت به دیگران، و باز کردن گره از کار مردم، از مصادیق حکمت است.

چنین حکمتی که علم به قرآن و ترس از خداوند را نیز شامل می‌شود موجب می‌شود که انسان میان القای رحمانی و دعوت شیطانی تمایز قائل شود.

بعد از این که این جمله‌ها گفته شد و روشن شد هیچ کسی قدرتی در قبال ذات أقدس إله ندارد و هیچ کسی بی‌نیاز از ذات أقدس إله نیست. هم پرهیزکاران به او نیازمندند، هم وارستگان از عذاب به او نیازمندند. آنگاه دستور داد چند بار کلمه (یا رَبِّ) را بگوئید. آن کلمه یا رَبِّ را با یک نفس انسان بگوید. حالا سه بار، چهار بار، پنج بار این کلمه نورانی را گفتن عیب ندارد.

نمی توان از قدرت خداوند فرار کرد

کسی که کار زشتی مرتکب می‌شود، نمی‌تواند از قدرت الهی فرار کند.

وَ مِنْ إینٍ لِیَ النِجاهُ یا رَبّی وَ لا تُستَطاعُ إلا بِکْ. هیچ کسی توان رهائی از عذاب را ندارد، مگر به فیض خاص تو ! نه آنها که راه خیر را طی کردند از تو بی‌نیاز بودند، نه آنها که راه تباهی و تیرگی را طی کردند، از قلمرو قدرت تو بیرون بودند.

بر اساس کریمه: مَا بِکُمْ مِنْ نِعمَهٍ فَمِنَ الله(سوره نحل/ 53) هر که هر چه دارد در کنار سفره تو دارد. بر اساس آیاتی که وَ لا یَحسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا (سور انفال/ 59 ) و آیاتی از قبیل "وَ مَا أنْتُمْ بِمُعجِزینَ فِی الأرض"(سوره عنکبوت/ 22) و مانند آن هیچ کس نمی‌تواند قدرت إله را جلو بزند و قدرت إله را عاجز کند. هیچ کس مُعجز خدا نیست که قدرت خدا را عاجز کند. هیچ کسی سابق نیست که قدرت خدا را لاحِق کند. در این آیات قرائت شده ذات أقدس إله فرمود: آنها خیال نکنند جلو زدند.