در طی درگیری های نظامی بعد از جنگ جهانی دوم، پدافند هوایی در مواجهه با تهدیدات هوایی در مواردی که نیروی پدافند کننده از فناوری های روز عقب نبوده بسیار موفق ظاهر شده است. از اینرو امروزه سامانه های دفاع هوایی جای خود را به عنوان راه حلی قابل اعتماد در ذهن فرماندهان تثبیت کرده اند. از مناطق اصلی میدان نبرد تا مراکز پشتیبانی، اماکن سیاسی و اقتصادی و ... با  قرار گرفتن تحت پوشش پدافند هوایی از امنیت لازم برای ایفای نقشی در جریان جنگ برخوردار می شوند.

ضرورت سرکوب پدافند هوایی دشمن

در سوی مقابل تلاش نیرویی که برای تعیین روند جنگ، نیاز به انهدام تأسیسات و اهداف مورد نظر خود دارد مفهوم سرکوب پدافند هوایی دشمن(SEAD) را بوجود آورده است. در این راهبرد، از سامانه های کشف و هشدار تا تسلیحات دشمن مورد هدف هستند اما با توجه به تغذیه سلاح ها از طریق داده ها، قطع فرایند تولید اطلاعات مورد نیاز دشمن، هوشمندانه و به صرفه تر بوده و زودتر نتیجه لازم را حاصل می کند. بدین ترتیب راه آسمان دشمن برای هواپیما، بالگرد و موشک های خودی باز و امن شده و با از بین رفتن حمایت پدافند هوایی، هوا و فضا برای دشمن ناامن می شود.

در میان انواع آشکارسازها، رادارها به علت شیوه عملکرد و حجم اطلاعات تولیدی از بیشترین اهمیت برخوردارند و از اینرو کوشش برای ساخت تسلیحات ضد رادار در کشورهای پیشرو اولویت بالایی دارد. البته همین شیوه عملکرد رادارهای معمول که بر مبنای ارسال امواج و دریافت بازتاب آن است باعث شد تا هدف قرار دادن آنها نیز روشهای کاملاً ممکن و عملی داشته باشد بدین ترتیب که با استفاده از یک گیرنده امواج رادار، می توان موقعیت فرستنده آن را نسبت به خود سنجیده و به سمت آن حرکت کرد. موشک ها به عنوان یک سلاح مناسب برای حمل این گیرنده ها به کار گرفته شدند که در نتیجه تا حد امکان ضمن حفظ نیروی خودی از آتش پدافند دشمن، حمله مؤثری را نیز به انجام می رسانند.

اولین استفاده ها از موشک های ضد رادار به دهه 1960 باز می گردد. در آن دوره سامانه های به کارگرفته شده چندان هوشمند نبوده، با خاموش شدن رادار مورد حمله، هدف را از دست داده و درنتیجه احتمال اصابت بالایی نداشتند. بعدها با افزودن سامانه های هدایت اینرسی تا حدودی مشکل فوق حل شد.

انواع موشک های ضد رادار تا به امروز، هوا به سطح و سطح به سطح کروز بوده اند و اگر موشک هایی که توانایی آشیانه یابی منبع جنگ الکترونیک دشمن را دارند در نظر بگیریم گونه های هوا به هوا و سطح به هوا هم برای این منظور ساخته شده اند.

در ایران موشک های ضد رادار هوا به سطح خریداری شده از خارج و بهسازی شده در داخل و همچنین موشک های سطح به هوای ارتقاء داده شده با قابلیت هدف قرار دادن منبع جنگ الکترونیک معرفی شده بودند اما اخیراً توسط فرماندهی نیروی هوافضای سپاه خبر از وجود موشک ضد رادار بالستیک ساخت ایران داده شد.

عملکرد این موشک بالستیکی است یعنی با زاویه های متوسط حدود 45 درجه یا بیشتر از آن شلیک شده و پس از اوجگیری و خاموش شدن موتور با رسیدن به نقطه اوج مسیر، حرکت منحنی شکلی بر اساس قوانین علم بالستیک را پیموده و به سمت زمین سرازیر می شود. در واقع موشک های بالستیک روی مداری بیضوی حرکت می کنند که کره زمین روی یکی از کانون های آن قرار دارد. به طور معمول این موشک ها پس از خاموش شدن موتور دیگر قابل هدایت نیستند زیرا هدایت آنها با استفاده از سامانه کنترل بردار رانش صورت می گیرد اما نمونه هایی برخوردار از سطوح متحرک روی بدنه نیز ساخته شده است که در نتیجه در قوس نزولی(به اصطلاح فاز ترمینال) نیز قابل هدایت و تصحیح مسیر هستند.

کشورمان ایران، از سازندگان مطرح موشک بالستیک با برد، محموله و دقت های متفاوت است که بجز چند نوع اولیه، همه آنها  از طرح های بومی بهره مند هستند. به طور عادی این موشک ها برای انهدام اهداف زمینی مانند پایگاه های دشمن به کار می روند اما در سال گذشته ایران پس از چین دومین کشوری بود که موشک بالستیک ضد کشتی خود را رونمایی کرد. این موشک که خلیج فارس نام دارد، از یکی از روش های هدایت اپتیکی یا حرارتی استفاده می کند و محصولی با کاربردی جدید از خانواده موشک های بالستیک محسوب می شود که پیشتر در گزارش هایی به به معرفی آن پرداخته بودیم.

اجرای عملیات ضد رادار نیز مأموریت جدیدی برای موشک های بالستیک کشور و حتی در جهان است که با توجه به مزیت های این رده از موشک های می تواند مورد بررسی قرار گیرد.کاربرد موشک های ضد رادار بالستیک می تواند هم مورد اصابت قرار دادن رادارهای زمین پایه دشمن و هم رادارهای مستقر بر کشتی های جنگی  باشد.

با توجه به اهمیت سرکوب دفاع هوایی دشمن در نبرد، استفاده از موشک های بالستیک در شرایطی که امکان استفاده از هواپیماهای رزمی برای سرکوب پدافند هوایی دشمن نیست راه حل کاملاً مناسبی خواهد بود.

در یک نبرد احتمالی در صورت حضور جنگنده های دشمن در فضای خودی با فرض بدترین حالت یعنی استیلای هوایی او بر آسمان ما، هم هواپیماهای حامل موشک ضد رادار و هم پرتابگرهای موشک بالستیک در معرض خطر نابودی قرار دارند اما پرتابگرهای زمینی با استتار بالا از هر نقطه ای می توانند شلیک کنند و تا لحظاتی قبل از شلیک کاملاً‌ از دید دشمن پنهان هستند؛ در صورتی که هواپیماها در چنین فرضیه ای شاید موفق به بلند شدن از روی زمین هم نشوند. بعلاوه موشک های بالستیک مد نظر اگر از نوع سوخت جامد باشند بنابر اعلام منابع رسمی در زمانی حدود 30 ثانیه برای شلیک آماده می شوند و حتی فرصت کافی برای خروج پرتابگرها از منطقه و استتار مجدد هم برای بسیاری از آنها وجود خواهد داشت و البته ممکن است تعدادی از آنها نیز توسط جنگنده های تهاجمی دشمن منهدم شوند.

در صورت خاموش شدن رادار از سوی دشمن که راه حل ساده ای برای خلاص شدن از شرّ موشک های ضد رادار است، موشک بالستیک با تکیه بر هدایت سنتی خود یعنی روش های هدایت درونی یا اینرسیایی، به سمت مختصات هدف خواهد رفت و در نتیجه ادامه مأموریت آن با مشکل چندانی مواجه نمی شود.

اما سرعت حرکت موشک های بالستیک ضد رادار ایرانی که سه نوع محتمل آن را در ادامه گزارش معرفی خواهیم کرد بسیار بالا خواهد بود بطوریکه تنها بعضی از موشک های ضد رادار دور برد از این نظر با آنها قابل قیاس خواهند بود. بجز همین عامل سرعت که کار ردگیری به موقع و درگیر شدن با موشک را برای دشمن سخت می کند، استفاده از فناروی های پنهانکاری راداری در خود این موشک ها، عدم انتشار امواج به دلیل ماهیت غیرفعال(پسیو) بودن جستجوگر به کار رونده در آنها و سقف پرواز نچندان بالای آنها کار درگیری را برای واحدهای پدافند هوایی دشمن بسیار دشوار می کند.

عملکرد موفق موشک های ضد موشک پاتریوت، تاد و استاندارد(در سامانه ایجیس ناوهای آمریکایی) علاوه بر داشتن محدودیت در میزان سرعت هدف، به ردگیری شدن موشک در فاز ابتدایی و سقف ارتفاعی که فاز میانی موشک در آن رخ می دهد نیز بستگی زیادی دارد به طوریکه اگر زمان اجزای عملیات موشک ضد رادار کوتاه باشد، این ضد موشک ها برای رسیدن به وضعیت مناسب برای درگیری به مشکل بر می خورند. در فاز نهایی موشک بالستیک نیز مسئله سرعت و زاویه سیر بالا برای موشک های کوتاه تا میانبرد خود را نشان داده و کار را برای سامانه های دشمن دشوار می کند.

در مجموع نمی توان مدعی بود هیچ موشک بالستیکی توسط سامانه های ضد موشک دشمن مورد اصابت قرار نخواهد گرفت اما برای موشک هایی با برد متوسط قطعاً اینکار با سامانه های موجود دشوار خواهد بود و برای بالستیک های کوتاه نظیر خلیج فارس بسیار دشوارتر. در نهایت با شلیک همزمان چند موشک بالستیک قطعاً تأسیسات دشمن مورد هدف قرار خواهد گرفت خصوصاً به عنوان یک راه حل در شرایط ناچاری می توان تعدادی از این موشک ها که دارای فناوری پائین تری هستند یا اساساً از سامانه های پیشرفته تهی شده اند را به عنوان قربانی جهت پر کردن ظرفیت سامانه های دشمن مصرف نمود.

هر چند قیمت یک موشک بالستیک کوتاه برد از یک موشک کروز ضد رادار تا حدودی گرانتر است اما سرعت حرکت زیاد، احتمال بالای اصابت به هدف و احتمال بسیار کمتر مورد هدف قرار گرفتن(در مقایسه با یک موشک کروز) عوامل مهمتری در انتخاب آن برای واکنش های سریع و نقش آفرینی در راهبرد پاسخ ویرانگر به تهاجم دشمن، هم در انهدام رادارهای زمینی و هم کشتی های او است.

کدام موشک ها؟

با توجه به برد اعلام شده 300 کیلومتری برای موشک بالستیک ضد رادار ایرانی، شاید تنها نام موشک خلیج فارس به ذهن خطور کند اما با نگاهی به سایر نمونه های معرفی شده در کشور، می توان دید موشک های دیگری نیز قابلیت قرار گرفتن به عنوان بستر توسعه نمونه بالستیک ضد رادار را دارند.

فاتح-110

به گزارش مشرق، یکی از آنها فاتح-110 است. این موشک راهکنشی(تاکتیکی) که تمام مراحل طراحی، ساخت، آزمایش، تولید انبوه و توسعه نمونه های جدید آن در داخل کشور و به دست متخصصان داخلی انجام شده است از افتخارات صنایع پیشرفته کشور محسوب می شود.

بیشترین برد اعلام شده برای نمونه های مختلف فاتح-110 حدود 250 کیلومتر است که 16 درصد با میزان اعلام شده برای نمونه ضد رادار اختلاف دارد. بنابراین این موشک که عنوان دار دقیقترین موشک بالستیک کشور و دارای هدایت با بالک های موجود در دماغه مخروطی خود(کانارد کنترل) است که در نتیجه، حرکت آن می تواند تا زمان برخورد به هدف تصحیح شود توانایی خوبی برای تبدیل شدن به موشک مد نظر دارد. یکی از راه ها برای این منظور کاهش میزان سرجنگی موشک از 450 کیلوگرم فعلی(در نمونه با برد 250 کیلومتر) است زیرا برای انهدام یک رادار، مقادیر مواد منفجر کمتر نیز کافی خواهد بود.

شلیک فاتح-110

سرعت فاتح-110 نیز بسیار بالا و بالغ بر 1500 متر بر ثانیه است که میزان قابل توجهی برای این موشک 3620 کیلوگرمی محسوب می شود. در برخی رسانه های داخلی، خطای دایروی این موشک 10 متر عنوان شده که با این میزان سرجنگی محمول، به تنهایی برای انهدام هدف آسیب پذیری مثل رادار مناسب است اما با توجه به اینکه همه موشک های شلیک شده به این میزان دقت دست نمی یابند با استفاده از جستجوگر آشیانه یاب راداری، مشکل حل شده و نوع احتمالی ضد رادار فاتح-110 با درصد آماری بسیار بالایی به خطای بسیار کمی دست خواهد یافت.

موشک بعدی قابل بررسی، نسل جدید فاتح-110 با نام خلیج فارس است که با توسعه منطقی فاتح، با برد بیشتر و سرجنگی سنگین تر با مأموریت تخصصی ضد کشتی ساخته شده. نمونه فعلی خلیج فارس دارای هدایت اپتیکی یا حرارتی بوده، برد آن 300 کیلومتر و میزان سرجنگی آن 650 کیلوگرم است.

پرتابگر سه تایی موشک ضدکشتی خلیج فارس

از نظر برد، این موشک تطابق کامل با میزان اعلام شده دارد و با توجه به عدم نیاز جستجوگرهای راداری به دماغه منحنی، می تواند در نمونه ضد رادار از دماغه مخروطی بهره مند شود. در اینصورت سرعت نمونه احتمالی ضد رادار آن بیشتر از سرعت نمونه ضدکشتی یعنی بیش از 3 برابر صوت(حدود 900 متر بر ثانیه در ارتفاع بالا و بالغ بر 1020 متر بر ثانیه در ارتفاع پائین) خواهد بود.

شلیک خلیج فارس

دیگر مورد قابل بررسی، موشک تندر است. این موشک که بر اساس موشک های سطح به هوای HQ-2 چینی(صیاد-1 ایرانی)  ساخته شده حدود 190 کیلوگرم سرجنگی دارد. نوع سطح به هوای این موشک برای رسیدن به سقف پرواز 27 کیلومتری طراحی شده است که در حالت بالستیک ضمن رسیدن به ارتفاعات بیشتر به بردهای بیش از 150 کیلومتر دست می یابد. در واقع بنابر اذعان منابع خارجی برد نمونه های چینی در حالت سطح به سطح دست کم به 180 تا 200 کیلومتر می رسد. این موشک نیز دارای سطوح کنترل آیرودینامیکی بوده و از نظر تئوری، مسیر آن تا لحظه اصابت به هدف، قابل تصحیح و کم کردن خطا است.

موشک تندر

بیشترین سرعت دست یافتنی با این موشک 10.8 متری که از دو مرحله پیشران اولیه سوخت جامد به عنوان شتاب دهنده و سوخت مایع به عنوان موتور اصلی نیرو می گیرد 1200 تا 1250 متر ثانیه(بیش از 4 برابر سرعت صوت) است. هر چند برد تخمینی تندر تفاوت بیشتری نسبت به فاتح-110 با عدد 300 کیلومتر اعلام شده دارد اما، وجود پیشران سوخت مایع در مرحله دوم به معنی قابلیت بالقوه در کنترل میزان سوخت و کم کردن نیروی رانش تولیدی در ارتفاعات پائین جو است. در نتیجه پیشران تندر مدت بیشتری می سوزد و با توجه به میزان افزایش مقدار ضربه ویژه تولیدی موتور، برد آن را نیز افزایش می دهد.

در واقع با توجه به فیزیک موشک های بالستیک، در بخشی از فاز ابتدایی(فاز بوست) که موشک در جو غلیظ(ارتفاعات پائین) حرکت می کند هرچه نیروی کمتری مصرف شود بهتر است و در عوض با افزایش رانش در ارتفاعات بالا، موشک در نهایت به برد و سرعت بیشتری دست می یابد. سرعت بیشتر موشک نیز در هنگام ورود به جو به معنی کاهش زمان ممکن برای واکنش نشان دادن توسط دشمن و کاهش احتمال مورد اصابت قرار گرفتن موشک بالستیک یا سرجنگی جداشده آن است.

با یک نگاه منطقی به سه نمونه موشک مطرح شده، خلیج فارس را می توان به احتمال بالاتری پایه توسعه موشک یالستیک ضد رادار کشور دانست. وجود پرتابگر تکی تمام متحرک و سه فروندی نیمه متحرک برای فاتح-110 و خلیج فارس در قیاس با پرتابگر ثابت تندر، ارزش عملیاتی بالاتری نیز برای آنها بوجود می آورد.

برد اعلام شده 300 کیلومتر، ضمن پوشش تمامی محدوده خلیج فارس، بخشی از خاک کشورهای حاشیه آن را نیز پوشش می دهد. با توجه به استقرار تعداد زیادی از پایگاه های آمریکایی در این محدوده و به تبع آن سامانه های پدافند هوایی، این موشک ضد رادار برای شکستن خط اول دفاع هوایی دشمن در منطقه به صورت سریع و مطمئن، بسیار مفید خواهد بود.

وجود چنین سلاحی در مواجهه با سایر کشورهای هم مرز نیز تا عمق قابل توجهی، نهایتاً تا 300 کیلومتر، پدافند دشمن را از رادار و مزایای آن محروم خواهد کرد. البته رادارهای جدید آسیب پذیری کمتری برای ردگیری شدن دارند اما بالستیک بودن موشک ها و ثابت بودن رادارهای هدف، احتمال اصابت به این دسته رادارها را هم تا حد قابل قبولی بالا می برد.

همچنین امکان ردگیری و آشیانه یابی منبع ایجاد جنگ الکترونیک دشمن نیز توسط موشک ها ممکن و حتی عملیاتی شده در دنیا و ایران است و در نتیجه افزودن این توانایی به انواع موشک های ضد رادار کشور از جمله بالستیک، توانایی بیشتری در انهدام طیف بیشتری از اهداف ایجاد می کند.

استفاده از آشکارسازهای دیگر نظیر رادارهای پسیو زمینی یا سامانه های ESM که امروزه به صورت بومی در کشور تولید می شوند برای کمک به هدفگیری این رادارها خصوصاً پیش از پرتاب مفید است.

در آخر باید گفت کشتی های دشمن که همگی به چند نوع رادار مجهز هستند نیز هدف ساده ای برای این موشک ها محسوب می شوند که در صورت خاموش کردن رادار و در نظر گرفتن تحرک شناور، هر چند احتمال اصابت این موشک ها به آن کم می شود اما راه برای سایر سامانه ها نظیر موشک های کروز باز می شود تا فارغ از دفاع موشکیِ «رادارپایه» دشمن، ناو را در صفحه شطرنج، کیش و مات کنند.