این مقاله، نویسنده ابتدا به تعریف دعا و نیاز بشر امروز به آن پرداخته و سپس علاوه بر سخنان معصومین علیهم السلام، اشعار و مطالبی را از زبان شعرا، اندیشمندان و روان‌شناسان مطرح نموده است. آنگاه نیاز مبارزان را به دعا مطرح و سنّت معصومین علیهم السلام در نبردها و جنگ‏ها را در چهار عنوان اصلی مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده بر این باور است که حضرات معصومین علیهم السلام، دعا را به عنوان سلاح مؤمن معرّفی کرده و خود نیز در نبردها، بسیار دعا می‏کردند. عملکرد نبی مکرّم اسلام صلی الله علیه وآله، حضرت علی و امام حسین علیهما السلام در جنگ‏های زمان خودشان، نیز به عنوان دلیل صحّت این مدّعا آورده است.

علاوه بر این، همواره سنّت ائمّه علیهم السلام بر آن بوده که در مواقع بحران از جمله جنگ‏ها و هنگام تسلّط ظالمین، دعاهایی را به شیعیان می‌آموختند. دعاهایی که عنوانِ «احتجاب و احتراز» به خود گرفته، از همین باب است.

روش چهارم معصومین علیهم السلام ترغیب عموم مردم به دعا، جهت نصر و پیروزی رزمندگان می‏باشد.

در بخش های قبلی مفهوم دعا، نیاز بشر امروز به دعا و نیایش،نیاز مبارزان به دعا ، دعا در سنت معصومین در نبردهای نامتقارن، دعا و سلاح، دعا در نبرد در سنت معصومین مورد بحث قرار گرفت. اینک ادامه بحث.

1 ـ 3 ـ 4. تعلیم دعا به رزمندگان:

یکی دیگر از روش‏های حضرات معصومین علیهم السلام تعلیم دعا به مبارزان و مجاهدانی بوده که راهی میادین نبرد بوده‏اند. با کنکاشی کوتاه می‏توان روایاتی را یافت که حاوی مضامین بلند و عرفانی است که به عنوان ره‏توشه مبارزان، تقدیم آنان می‏شده.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دعاهایی را به برخی از اصحاب خاص تعلیم می‏داد که در حین مبارزه بر لب جاری سازند. از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در جنگ خیبر در برابر مرحب پا به میدان گذاشتم و آنچه را پیامبر خدا به من آموزش داده بود، بر زبآنجاری ساختم و آن این بود: اللهمَّ اجْعَلْنی لَکَ ذِکْراً لَکَ، شاکِراً راهِباً لَکَ مُنِیباً مُطِیعاً، اَقْتُلُ اَعدائَک.57 خداوندا مرا ذکر گوینده، سپاسگزارنده، ترسان و فرمانبر خودت قرار ده که بتوانم با دشمنانت بجنگم. آن نبی گرامی، وقتی لشکری را به سوی نبردی می‏فرستاد که خود حضور نداشت ( سریه)، به آنان دعایی را تعلیم می‏فرمود که بر لبانشان جاری سازند و می‏فرمود اسم خدا را زیاد تکرار کنید.58

2 ـ 3 ـ 4. دعاهای دفع ظالمین:

در میان احادیث ائمّه طاهرین علیهم السلام به روایاتی برمی‏خوریم که اشخاصی خدمت معصوم می‏رسیده‏اند و از ظلمی که حاکم، فرمانروا و سلطانی بر آنها می‏کرده، شکوه‏ها نموده و امام به ایشان دعایی را تعلیم می‏دادند تا از شرّ سلطان ظالم در امان باشند. و یا امام که می‏داند شیعیان و محبّان او در تنگناهای فراوانی از طرف فرمانروایانِ ظالم قرار دارند، به آنان دعاهایی را تعلیم می‏دادند تا با خواندن آن از شرّ دشمنان و ظالمین در امان باشند.

امام سجّاد علیه السلام به یاران خود یاد داده بود که چون با حاکم ظالم رو به رو شدند، این دعا را بخوانند: یا مَن سبق عِلْمه و نَفذ حکمُهُ صلِّ علی محمَّدٍ و آلِه و ازل حِلْمَکَ عَن ظالِمی و بادره بالنقمهِْْ و عاجلهُ بالاِستئصال و کُبَّهُ لِمَنْخَرِه ... .59 ای آن که علمش پیشی گرفته، و حکمش نافذ است بر محمد و خاندانش درود فرست، و بردباریت را از آنکه به من ستم می‌کند زائل کن، و عذابت را بر او فرو فرست، و سختی‌هایت را بر او وارد ساز، و او را بر زمین زن ... . و از دیگر حضرات معصومین علیه السلام نیز دعاهایی در این باره رسیده است.60

3 ـ 3 ـ 4. دعاهای احتجاب و احتراز:

با نگرشی گذرا به تاریخ در بین سال‏های 60 تا 260 هجری قمری درمی‏یابیم که اکثر حاکمان اموی و عباسی در پی انتقام از خاندان بنی هاشم و خصوصاً فرزندان حضرت علی علیه السلام و شیعیان آن حضرت برآمدند. در زمان بنی امیه با حاکمانی همچون عبدالملک و فرمانروایانی چون حجاج بن یوسف ثقفی حاکم عراق، مهلب حاکم خراسان و هشام بن ابراهیم حاکم مدینه61 و در زمان بنی‏عباس با حاکمانی چون هارون‏الرشید، شیعیان در تنگناهای فراوان و مورد کشتار وسیع قرار گرفتند.

مسعودی در مروج الذهب می‏گوید: در زمان حکومت حجاج، یکصد و بیست هزار نفر به دست دژخیمان او در زیر شکنجه‏ها کشته شدند و هنگام مرگش در زندان‏ها و سیاه‏چال‏های او پنجاه هزار مرد و سی هزار زن زندانی بودند.62

لذا ائمّه معصومین علیهم السلام که موقعیت را برای قیام مناسب نمی‏دیدند، برای حفظ جان خود، نزدیکان، شیعیان و محبّان به آنان دعاهایی را تعلیم می‏دادند که از تعدّی ظالمین در امان باشند و از دید فرمانروایان ستم‏پیشه به دور بمانند و یا خود به نیابت از شیعیان و محبّانشان، این دعاها را می‏خواندند و از خدا می‏خواستند همانگونه که پیامبرش را از تعدّی و نگاه ظالمین به دور کرد و بین او و کسانی که به قیامت ایمان نداشتند، حجاب قرار داد، شیعیان را از چشم ظالمان به دور دارد63.

به آن دسته نیایش‏ها، « دعاهای احتجاب » گفته می‏شود. از حضرت جوادالائمّه علیه السلام منقول است که آن حضرت این دعا را زیاد می‏خواندند: اَلْخالِقُ اَعْظَمُ مِنَ الْمخْلُوقینَ، و الرَّازِقُ اَبْسَطُ یداً منَ المَرْزُوقینَ، وَ نارُ اللّهِ المُؤْصَدَهُْْ فی عَمَدٍ مُمَدَّدَهٍْْ، تَکیدُ اَفْئِدَهَْْ الْمَرَدَهِْْ و تَرُدُّ کیدَ الحَسَدَهِْْ بالاَقْسامِ بِالاَحْکامِ بِاللَّوْحِ الَمحْفُوظِ و الحِجابِ المَضْروبِ بعَرْشِ رَبِّنا العَظیمِ. اِحْتَجَبْتُ و اسْتَتَرْتُ و استَجَرْتُ و اعْتَصَمْتُ و تَحَصَّنْتُ بِالم و بَکهیعص و بِطه و بطسم و بِحم و بحمعسق و ن و بطسین و بِق و القرآن الَمجیدِ و اِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمونَ عَظیمٌ و الله وَلِیی و نِعْمَ الوَکیلُ.64

آفریدگار بزرگ‌ترازتمام آفریده‏شدگان و (خداوند) روزی‏دهنده، بخشنده‏تر از تمام روزی‏خوران است، آتش شعله‏ور الهی قلب‏های ( شیطان‏های) رانده شده را برمی‏گرداند. همانا به وسیله قِسمت‏ها، حکم‏ها، روح محفوظ و پوشش‏های استوارِ عرش پروردگار، حیله حسودان باز می‏گردد. من با تمسّک به الم، کهیعص، طه، طسم، حم، حمعسق، ن، طسین، و با تمسّک (به آیه) ق و القرآن المجید که قَسمی است بسیار عظیم در پوشش و استتار (از شرّ ظالمین) قرار دارم و به خداوند پناهنده شده و به او چنگ زده‏ام که خدا سرپرست و بهترین نگهبان است.

همچنین آن بزرگان معصوم، به برخی از این ستم‏دیدگان که از ظلم حاکمان به تنگ آمده بودند و خوف ضررهای جانی و مالی فراوان بر آنان می‏رفت، دعاهایی را تعلیم می‏دادند که همیشه بر لبانشان تکرار نموده و یا آن را نگاشته و نزد خود نگاه دارند، یا در وقت حضور ظالمی بخوانند. به این دسته از نوشته‏ها و نیایش‏ها « دعاهای احتراز » گفته می‏شود.

در تاریخ آمده، منصور با خشم فراوان امام صادق علیه السلام را احضار کرد. ولی وقتی امام به مجلس او آمدند، او آرام گرفت و با آرامش و تکریم با امام رو به رو شد. شخصی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: هنگام ورود به مجلس منصور لبان مبارکتان حرکت می‏کرد. چه خواندید که منصور را آرام کرد؟ امام فرمودند: سوره قدر را خواندم و گفتم: یا الله، یا الله یا الله، یا الله یا الله یا الله یا الله إِنِّی أَتَشَفَّعُ إِلَیکَ بِمُحَمَّدٍ ص مِنْ أَنْ تُقَلِّبَهُ لِی.65

ای خدا، من به محمّد و خاندانش که بر آنان درود باد، نزد تو پناه جسته و شفاعت می‏طلبم که افکار و رفتار این مرد را نسبت به من تغییر دهی! علّامه مجلسی در کتاب « بحار الانوار » باب‏هایی را به این دعاها اختصاص داده و دعاهای هر یک از معصومین را در باب احتجاب و دور ماندن از دید ظالمین و احتراز و مصون ماندن از ستم‏کاران بیان می‏کند.66

پاورقی‌ها:

57. الدعاء، طبرانی، ص330.

58. صحیفه جامعه، دعای155.

59. رک: بحار الانوار، ج 44، ص71، دعای امام حسن(ع)؛ بحار الانوار، ج 48، ص215، دعای امام کاظم(ع).

60. مروج الذهب، ج 3، ص91.

61. همان، ص166.

62. اشاره به آیه 45 سوره اسراء.

63. بحار الانوار، ج 94، ص376.

64. همان، ص281.

65. همان، ص208 ـ 371 باب احراز النبی و الائمّة و عوذاتهم و ادعیتهم و ص372 ـ 406، باب الاحتجاجات المرویه عن الرسول و الائمّهْْ.

66. صحیفه سجّادیه، دعای 27، بندهای 13 و 14.