بیستم ماه صفر، چهل روز پس از شهادت امام حسین(ع) و یاران با وفای آن حضرت که جان خود و یارانش را فدای دین کردند، در تاریخ به "اربعین حسینی" مشهور شده است.

از آنجا که گرامیداشت خاطره شهید و احیای اربعین وی، زنده نگهداشتن نام و یاد و راه اوست و زیارت، یکی از راههای یاد و احیای خاطره است، زیارت امام حسین(ع) به ویژه در روز بیستم ماه صفر که اربعین آن حضرت است، فضیلت بسیار دارد.

از سنتهای مردمی، گرامیداشت چهلم مردگان است که به یاد عزیز فوت شده خویش، خیرات و صدقات می دهند و مجلس یادبود بر پا می کنند.

اربعین واژه ای است عربی که در متون دینی ما زیاد به آن توجه شده؛ به گونه ای که این کلمه از قداست خاصی برخوردار است، آیت الله جوادی آملی قائل است، در رقم اربعین خصوصیتی وجود دارد که در سایر ارقام، آن خصوصیت وجود ندارد.

تأکید بر زیارت امام حسین(ع)
از مقدس ترین و با فضیلت ‏ترین عبادتهایی که در فرهنگ روایی اسلام به آن سفارش شده زیارت امام حسین(ع) است که اهمیت ویژه‏ای دارد، به گونه‏ ای که برای زیارت هیچ یک از معصومان(ع)، این اندازه سفارش نشده و زیارت امام حسین(ع) به عنوان یک آرزوی همیشگی برای هر مرد و زن مسلمان بوده است.

امام صادق(ع) به "ابن بُکَیر" که از ترس در راه زیارت امام حسین(ع) سخن می ‏گفت، فرمود: "آیا دوست نداری که خداوند تو را در راه ما ترسان ببیند؟"

آثار و برکات زیارت قبر سید الشهدا(ع)
در روایات اسلامی، برای زیارت قبر سیدالشهدا(ع) آثار و برکات زیادی نقل شده است؛ زیارتی که در آن شناخت و تقرب وجود داشته باشد. علامه مجلسی(رحمه‏ الله) در "بحارالانوار" چنین آورده است:

1. خداوند خطاب به فرشتگان مقرب کرده و می‏ فرماید: "آیا زائران حسین را نمی ‏بینید که چگونه با شور و شوق به زیارت او می‏ شتابند؟"

2. "زائر امام حسین(ع) در فراز عرش، همسخن آفریدگارش می ‏شود."

3. "زائر امام حسین(ع) در بهشت به همسایگی پیامبر(ص) و خاندانش مفتخر و مهمان آنان می‏ شود."

4. "زائر امام حسین(ع) به مقام فرشتگان گرامی خدا ارتقا می ‏یابد."

اولین زائر امام حسین(ع) جابر بن عبدالله انصاری بود
در نخستین اربعین شهادت امام حسین(ع) جابربن عبدالله انصاری و عطیه عوفی موفق به زیارت تربت و قبر سید الشهدا(ص) شدند، اما در خصوص ورود جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین سال 61هجری به کربلا، به نظر می رسد بین منابع تاریخی چندان اختلافی نباشد.

شیخ طوسی می نویسد: "روز اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا(ص) از مدینه برای زیارت قبر امام حسین(ع) به کربلا آمد و او اولین زائری بود که قبر شریف آن حضرت را زیارت کرد؛ در این روز زیارت امام حسین(ع) مستحب است و زیارت اربعین همین است.

مرحوم آیتی می نویسد: ظاهر عبارت شیخ طوسی آن است که جابر از مدینه به منظور زیارت حرکت کرده بود و در روز بیستم ماه صفر وارد کربلا شد، نه آنکه رسیدن او به کربلا به طور تصادفی بعد از چهل روز از شهادت امام(ع) روی داده باشد و بعید نیست که همین گونه باشد؛ چراکه بعد از رسیدن اهل بیت(ع) به کوفه، ابن زیاد، عبدالملک بن الحارث السلمی را از عراق به حجاز فرستاد تا عمروبن سعید بن عاص اموی، والی مدینه را از شهادت امام(ع) و یاران وی آگاه سازد؛ عبدالملک بی درنگ به مدینه رفت و خبر شهادت امام(ع) را رسماً به والی مدینه ابلاغ کرد.

در این صورت ممکن است که جابربن عبدالله انصاری با خبر یافتن از فاجعه شهادت امام(ع) و بنی هاشم، از مدینه حرکت کرده باشد.

جابر در بیستم ماه صفر، درست چهل روز بعد از شهادت امام(ع) وارد کربلا شد و سنت زیارت امام در اربعین به دست او تأسیس شد.

وی که آن هنگام نابینا شده بود، در فرات غسل کرد، خود را خوشبو ساخت و گامهای کوچک برداشت تا سر قبر حسین بن علی(ع) آمد و با راهنمایی عطیه، دست روی قبر نهاد و بیهوش شد؛ وقتی به هوش آمد، سه بار گفت: یا حسین(ع)! آنگاه زیارتی خواند و روی به سایر شهدا کرد و آنان را نیز زیارت کرد.

عطیه و زیارت مرقد امام حسین(ع) در اربعین
اربعین و زیارت امام حسین(ع) با نام دو تن عجین است که یکی از این دو تن "عطیه بن عوف کوفی" فردی که در این روز به همراه جابر بوده است که در نخستین اربعین سیدالشهدا(ع) به کربلا رفت و مرقد پاک آن حضرت را زیارت کرد. عطیه شخصیتی است که امام علی(ع) این نام را برای او برگزیده است.

مرحوم آیتی در معرفی عطیه می نویسد: "بسیار شده است که از روی نادانی و بی اطلاعی وی را غلام جابر گفته اند، در حالی که او یکی از بزرگترین دانشمندان و مفسران اسلامی است. وی از بزرگان تابعین و از شاگردان عبدالله بن عباس است. عطیه تفسیری در پنج مجلد بر قرآن مجید نوشته و از راویان حدیث محسوب می شود".

در کتاب "بشاره المصطفی" آمده است: "عطیه عوفی می گوید: به همراه جابربن عبدالله انصاری به منظور زیارت قبر امام حسین(ع) وارد کربلا شدیم . جابر نزدیک شریعه فرات رفت. غسل کرد و لباسهای نیکو پوشید سپس به طرف قبر مطهر حرکت کردیم. جابر هیچ قدمی را بر نمی داشت، الا اینکه ذکر خدا می گفت تا به نزدیک قبر رسیدیم. سپس به من گفت: مرا به قبر برسان. من دست او را روی قبر گذاشتم. جابر روی قبر افتاد و غش کرد. من مقداری آب روی صورتش پاشیدم. وقتی به هوش آمد، سه بار گفت: یا حسین(ع)؛ سپس گفت: ای حسین(ع) چرا جواب مرا نمی دهی؟ بعد به خودش گفت: "چگونه می توانی جواب دهی در حالی که رگهای گلوی تو را بریده اند و بین سر و بدنت جدایی افتاده است؟ شهادت می دهم که تو فرزند خاتم النبیین و سید المؤمنین و پنجمین فرد از اصحاب کساء هستی، درود و سلام و رضوان الهی بر تو باد." سپس به اطراف قبر امام حسین(ع) حرکت کرد و گفت: السلام علیکم ایتها الارواح التی حلت بفناء الحسین...اشهد انکم اقمتم الصلاه و اتیتم الزکاه و امرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر ... ."

ورود اهل بیت(ع) در اربعین اول
بدون تردید اهل بیت(ع) بعد از واقعه عاشورا، به زیارت ابا عبدالله(ع) مشرف شدند اما بین تاریخ ‏نگاران درباره تاریخ این جریان، اختلاف نظر وجود دارد. گروهی از آنها، اربعین اول و برخی نیز اربعین سال بعد را زمان ورود اهل بیت به کربلا می ‏دانند.

از جمله افرادی که ورود اهل بیت را در اربعین اول تأیید می ‏کند، سید بن طاووس است که در کتاب "اللهوف" می ‏نویسد: "وقتی زنان و فرزندان حسین(ع) از شام برگشته و به سرزمین عراق رسیدند، به راهنمای قافله گفتند: "ما را از کربلا ببر." وقتی به کربلا رسیدند، جابربن عبدالله‏ انصاری و جمعی از بنی هاشم و مردانی از اولاد پیغمبر(ص) را دیدند که برای زیارت مرقد مطهر حسین(ع) آمده‏اند. پس همگی در یک زمان در آن سرزمین گرد آمدند.

بنا به برخی نقلها، در همان اربعین، کاروان اسرای اهل بیت(ع) در بازگشت از شام و سر راه مدینه، از کربلا گذشتند و با جابر دیدار کردند؛ البته برخی از مورخان هم آن را نفی کرده و نپذیرفته اند. از جمله مرحوم محدث قمی در "منتهی الامال" دلایلی ذکر می کند که دیدار اهل بیت از کربلا در اربعین اول نبوده است.

بعضی از علما نیز در این باره تحقیق مبسوط و مستقلی انجام داده اند که منتشر شده است؛ به هر حال، تکریم این روز و احیای خاطره غمبار عاشورا، رمز تداوم شور عاشورایی در زمانهای بعد بوده است.

در تاریخ اسلامی ایران نیز، سنت احیای اربعین تأثیر مهمی در شورگستری در شهرها داشت و در چهلم شهدای حادثه قم "قیام مردم در تاریخ 19 دی1356 ش" مردم مسلمان تبریز قیام کردند و شهید دادند.

در اربعین شهدای تبریز، مردم شهرهای دیگر مجلس یادبود گرفته، تظاهرات کردند و همین گونه اربعینها به هم وصل شد و سراسر ایران به نهضت پیوست، تا آنکه انقلاب اسلامی در 22 بهمن سال 1357 ش به پیروزی رسید.

این به برکت الهام گیری از فرهنگ شهادت و ایثار خون بود که ملت قهرمان ایران، از عاشورا گرفته بود."اربعین"، تداوم"عاشورا" و "ذکر"رسالت بازماندگان پس از "خون" و "شهادت" بود.

مراسم سوگواری اربعین حسینی در کشورها و مناطق شیعه نشین
مراسم سوگواری اربعین حسینی، قرنهاست که به طور عمده، در کشورها و مناطق شیعه نشین به شکلهای گوناگون فرهنگی برگزار می شود.

شیعیان به سبب مصائب وارده بر امام حسین(ع) و یاران ایشان و نیز اینکه چهلمین روز پس از شهادت امام حسین(ع) از روزهای زیارتی مخصوص آن امام است، به زیارت ایشان می پردازند و بایدهای اعتقادی خود را به انجام
می رسانند. درونمایه این مراسم، برگزاری آداب سوگواری بر امام حسین(ع)، خانواده و یاران ایشان، یاد آوری مصایب وارده بر ایشان و اطرافیانشان و گرامیداشت یاد و مقام آنان است.

مهمترین ابعاد مناسک روز اربعین در کشور عراق
مناسک روز اربعین در کشور عراق، بیش از هر نقطه دیگری با شدت و جدیت برگزار می شود. حضور شیعیان کشورهای دیگر در این مراسم و سنت پیاده روی به سوی شهر کربلا و زیارت مرقدهای شهدا(ع) مهمترین ابعاد مناسک سوگواری روز اربعین در این کشور است.

روز اربعین در ایران، به عنوان بزرگترین کشور شیعه نشین جهان، تعطیل رسمی است. در این روز در اقصی نقاط ایران، مراسم سوگواری امام حسین(ع) با تنوع و همراه با به کارگیری ایده های فرهنگی بسیار گوناگون برگزار
می شود.

این مراسم در بسیاری از نقاط دیگر جهان نیز برگزار شده که شبه قاره هند نمونه خوبی از این نقاط است. شیعیان شبه قاره هند "هندوستان، پاکستان و بنگلادش" بسیار پرشور در این مراسم شرکت می کنند.

با افزایش روند مهاجرت شیعیان به کشورهای صنعتی جهان و به وجود آمدن جماعت "community"های شیعی در اقصی نقاط عالم، مراسم سوگواری اربعین در این کشورها نیز برگزار می شود.

با وجود اینکه مراسم سوگواری اربعین در کشور ما صورتهای فرهنگی بسیار متنوع، غنی و قابل تعمقی دارد، اما این مراسم در ایران و بیش از آن در دیگر مناطق شیعه نشین برای ما کمتر شناخته شده است.

به برخی از مناسک سوگواری در اربعین حسینی، همراه با ذکر برخی ابعاد فرهنگی آن به طور عمده شامل مناسک سوگواری اربعین حسینی در خارج از ایران است اشاره می شود.

اربعین خونین در عراق
در عراق، به ویژه در مناسبتهای خاص، عزاداران حسینی به صورت دسته جمعی و در قالب کاروانهای کوچک و بزرگ، پیاده به سوی "کربلا" می روند.

این حرکت مقدس، به ویژه از نجف به کربلا، که اغلب با شرکت علمای دینی انجام می گرفت، چندین نوبت از طرف رژیم بعثی عراق، جلوگیری یا به خاک و خون کشیده شد. یکی از این نوبتها در سال 1397 ق بود.

زائران، برای بهره برداریهای تبلیغی و سیاسی بر ضد طاغوت عراق، برنامه ریزیهای مفصل کرده بودند. حکومت عراق هم به شدت و خشونت متوسل شد و راهپیمایان را در طول راه، از آسمان و زمین به گلوله بست.

حادثه، به صورت پیاپی، در سالهای 1390، 1395، 1396 قمری در ایام عاشورا و اربعین پیش آمده بود، اما انتفاضه و حرکت گسترده سال 1397 قمری بی سابقه بود و نجف، آن سال بسیج کننده این نیروی عظیم مردمی بود که از کنار مرقد امیرالمؤمنین(ع) به راه افتاد و پس از چهار روز پیاده روی به کربلا رسید.

حرکت موکبهای پیاده و شعارهای طل راه و سخنرانیهای متعدد، همه نوعی معارضه با حکومت بعث بود. امواج گسترده مردمی با شعار"به خدا قسم، هرگز حسین را فراموش نخواهیم کرد" به راه افتاده بود.

نیروهای دولتی برای جلوگیری از رسیدن زائران به کربلا، برنامه های مختلفی داشتند و درگیریهایی پیش آمد و شهدایی بر خاک افتادند.

وقتی هم به کربلا رسیدند، حوادثی شدیدتر پیش آمد و کسانی کشته و جمع بسیاری دستگیر شدند و نهضت شیعی اربعین آن سال، در خاطره تاریخ ثبت شد و مبدأ الهام و شورگستری برای سالهای بعد شد.

به هر حالعزاداران خود را از اقصی نقاط عراق به کربلا می رسانند و با پای پیاده، گاه سینه خیز و گاه با حرکت بر روی زانوی خود، به شهر کربلا می آیند.

در عراق، زنان نیز مشارکت فعالی در مراسم اربعین حسینی دارند، حضور بازماندگان بنی هاشم در این مراسم چشمگیرتر است.

عزاداران عراقی به کربلا می رسند؛ در روز اربعین، مناسک عزاداری چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) به اوج خود می رسد و حضور در حرم امام حسین(ع) و قرائت زیارتنامه وارده برای روز اربعین، جزو اصلی مناسک این روز است.

اربعین حسینی در پاکستان
نمادهای عزاداری در میان سوگواران اربعین حسینی در پاکستان بسیار است؛ مراسم اربعین حسینی در پاکستان با جدیت بسیار برگزار می شود. این مراسم شامل مناسک نمادین بسیاری است و در مهمترین آنها، اسبی که نماد "ذوالجناح" است همراه با عزاداران حرکت داده می شود.

اربعین حسینی در سوئد
مشارکت جمعی در آیینهای عبادی روز اربعین، جزو مهمی از واقعیتهای فرهنگی شیعیان است. حضور در مجامع عمومی و حمل پرچم هایی که هر یک معنایی نمادین دارند، در این مراسم چشمگیر است. زنان و کودکان همواره مشارکت مهمی در مناسک سوگواری حسینی داشته اند.