چرا نواب امام زمان(ع) علیه حکومت جور آن زمان قیام نکردند؟ یا حتی‌الامکان مردم را تحریک به چنین کاری نکردند؟
شیخ عثمان بن سعید العمری ـ ابوعمرو اسدی ـ کجا دفن شده است؟
نیابت کدام یک از نواب خاص طولانی‌تر بود؟

• چرا نواب امام زمان(ع) علیه حکومت جور آن زمان قیام نکردند؟ یا حتی‌الامکان مردم را تحریک به چنین کاری نکردند؟

 مصلحت نبود که آنان مردم را به شورش علیه حکام جور بخوانند و انقلاب کنند، حتی به طور مخفیانه و غیر مستقیم؛ و این به خاطر حفظ مصالحی بود که در بین پایگاه‌های مردمی داشتند. آنان می‌دانستند با توجه به شرایط موجود آن زمان، این قیام، وضعیت بهتری نسبت به قیام‌های قبلی که با شکست مواجه شد و در نطفه خفه شد نخواهد داشت. بنابراین، رو آوردن به قیام یا تحریک مردم برای آن، نتیجه‌ای جز به خطر افتادن حیات نواب امام عصر(ع) و به تبع آن، از بین رفتن پل ارتباطی مردم با امام زمان(ع) نداشت. پایگاه‌های مردمی به اندازه‌ای اهمیت داشتند که نمی‌شد اهمیت آن را با تحریک به قیامی که شکست آن معلوم بود، نادیده گرفت.
علاوه بر آن، اگر آنان به طور مستقل از حضرت مهدی(ع)، مردم را به قیام تحریک می‌کردند، طبیعتاً امر صحیحی نبود و با وظیفة اجتماعی ـ اسلامی آنان منافات داشت.
 

• آیا اراده بر این بود که نایب امام(ع) فقیه‌ترین و فرهیخته‌ترین فرد باشد؟

 این امر به افرادی که به درجة عظیمی از اخلاص رسیده بودند، واگذار می‌شد. این اخلاص به حدی بود که اگر اعضای بدنشان را از هم جدا می‌کردند و استخوان‌هایشان را در هم می‌شکستند امکان نداشت اخبار امام مهدی(ع) را در اختیار حکومت قرار دهند تا خطری متوجه آن حضرت(ع) شود.

•  آیا در نیابت خاصه این اتفاق رخ داد؟ یعنی کسی که علم کمتری داشت، بر اعلم مقدّم شد؟

 بله. در برخی از روایات آمده است هنگامی که نیابت به شیخ ابوالقاسم حسین‌بن روح، رسید. عده‌ای از ابوسهل نوبختی سؤال کردند چگونه نیابت به شیخ ابوالقاسم بن روح واگذار شد و تو بر این امر انتخاب نشدی؟ او در جواب گفت: آن‌ها [ائمه اطهار(ع)] و او که انتخاب شده، بهتر می‌داند، امّا فکر می‌کنم از آن جهت باشد که من کسی هستم که با دشمنان اهل بیت(ع) ملاقات و با آنان [دربارة حقانیت اهل بیت و وجود حضرت مهدی(ع)] مناظره می‌کنم. اگر من مکان امام(ع) را می‌دانستم، هم‌چنان که ابوالقاسم می‌داند و در مناظره با دشمنان در ارائه برهان و دلیلی در می‌ماندم، چه بسا آنان را به جایگاه امام(ع) راهنمایی می‌کردم. اما اگر ابوالقاسم ـ بالفرض ـ امام(ع) را در زیر عبای خود پنهان کرده باشد و او را با قیچی تکه تکه کنند امام(ع) را نشان نخواهد داد.
 

• شیخ عثمان بن سعید العمری ـ ابوعمرو اسدی ـ کجا دفن شده است؟

 طبق اظهارات ابونصیر حجة‌الله بن محمد، شیخ عثمان بن سعید در غربِ بغداد، در خیابان المیدان، ابتدای محل معروف به «درب جبله»، در مسجد «الارب»، داخل مسجد، سمت راست دفن شده است.

شیخ طوسی (ره) گفته است: قبر را در محلی که ابونصر ذکر کرده است، دیدم. جلوی قبر دیواری بنا شده که محراب مسجد در آن قرار دارد. کنار آن دیوار، دری است که می‌توان از آن داخل شد و کنار سنگ مزار رفت. ما معمولاً داخل ‌می‌رفتیم و او را زیارت می‌کردیم.

در زمان ابومنصور محمدبن الفرج، با برداشته شدن آن دیوار، قبر آشکار شد و ضریحی به دور قبر کشیدند که اکنون زیر سقف قرار دارد و هر کس بخواهد، می‌تواند او را زیارت کند.

شیخ طوسی ادامه می‌دهد: اهل محل به زیارتش می‌روند و بدون این که صاحب قبر را بشناسند، می‌گویند او مردی صالح بوده است. برخی دیگر نیز که از هویت واقعی صاحب قبر مطلع نیستند، می‌گویند این قبر از آن پسر دایه امام حسین(ع) است. [این اظهار شیخ مربوط به سال 447 ق است].

از ناشناس ماندن حقیقت قبر او برای مردم در زمان شیخ طوسی(ره)، می‌توان به میزان و تقیه‌ای که در مورد نیابت امام عصر(ع) در زمان حیات و بعد از حیات نایب آن حضرت(ع) وجود داشت، پی برد.
 

• نیابت کدام یک از نواب خاص طولانی‌تر بود؟

 نیابت شیخ بزرگوار، محمد بن عثمان بن سعید العمری که مدت چهل سال طول کشید، طولانی‌ترین دوران نیابت بود. از این جهت، آن بزرگوار، بیشترین توفیق را در القای تعالیم حضرت مهدی(ع) به مردم داشت و بیشترین تأثیر را بر جامعه‌ای که در آن زندگی می‌‌کرد و مأمور رهبری و تدابیر امور آن بود، گذاشت.
 

• شیخ محمد بن عثمان بن سعید العمری در کجا دفن شده است؟

 در کنار مادرش در خیابان «باب الکوفه»، در جایی که منزل او در آن قرار دارد.
مزار او هم‌اکنون در محله‌ای معروف به «خلاّنی» است که زیارتگاه زائران است و بدان تبرک می‌جویند.
 

• چرا پس از پایان نیابت نایب چهارم، نیابت پایان یافت؟

 دلایل متعددی در این زمینه وجود داشت، از جمله:
1. مدت نیابت نایب چهارم، سه سال کامل بود. این مدت کوتاه، شرایط را برای او فراهم نکرد تا بتواند مثل نایبان گذشته به فعالیت‌های وسیع اقدام کند. در نتیجه او نتوانست مثل نایبان قبلی در پایگاه‌های مردمی نفوذ کند. گرچه در اعتقاد به بزرگیِ مقام او و  وثاقت او، تفاوتی با دیگر نایبان نبود.

2. سال‌هایی که شیخ علی محمد سمری نیابت امام زمان(ع) را بر عهده گرفت، سال‌های پر از ظلم و ستم و خون ریزی بود و این مسئله، نقش مهمی در جلوگیری از فعالیت و کاهش اقدامات او داشت. زیرا فعالیت اجتماعی، نیازمند وجود فضایی مناسب و فرصتی کافی است. با وجود خفقان و کثرت حوادث و پراکندگی اذهان عمومی، مجالی برای فعالیت نمی‌ماند. به همین خاطر، فعالیت‌ او مبتنی بر پنهان کاری و کتمان بود.

این مسئله به خودی خود، از علل اصلی پایان یافتن نیابت پس از وفات «سمری» و عزم امام مهدی(ع) بر انقطاع از مردم، به شمار می‌رود. این حوادث، مردم را از ادامة دسترسی به نایبان آن حضرت(ع) باز داشت.

•  نیابت نایب اول، عثمان بن سعید العمری، چه مدتی طول کشید و در زمان کدام خلیفه بود؟

 نیابت او نزدیک به پنج سال به طول انجامید و این دوره فراتر از دوران خلافت معتمد عباسی نبود. هم چنان که شهادت امام حسن عسکری(ع) در دورة خلافت این خلیفة عباسی رخ داد، وفات نایب اول نیز در این دوره واقع شد.

•  نیابت نایب دوم، محمدبن عثمان، چه قدر طول کشید و خلفای عباسی دوران او چه کسانی بودند؟

 نیابت نایب دوم نزدیک به چهل سال طول کشید که با قسمتی از خلافت معتمد عباسی، تمام  خلافت معتضد و خلافت مکتفی و هم‌چنین ده سال نخست مقتدر عباسی هم عصر بود تا این که در سال 305 ه‍ . ق وفات یافت.

•  نیابت نایب سوم، حسین بن روح، چه قدر طول کشید و وی با کدام خلیفه هم عصر بود؟

 او مدت بیست و یک سال نایب امام مهدی(ع) بود و دوران نیابتِ او قسمتی از دوران خلافت مقتدر عباسی و قسمتی از خلافت الراضی را شامل می‌شد.
 

• نیابت نایب چهارم، علی بن محمد سمری، چه قدر طول کشید و با کدام خلیفه هم عصر بود؟

 نایب چهارم به مدت سه سال عمده‌دار امر نیابت بود و در سالی که خلیفه عباسی،  الراضی بالله مرد، در همان سال وفات یافت. البته مدت پنج ماه و پنج روز نیز با خلیفه بعدی یعنی المتقی هم عصر بود.
 

• برخی بر این عقیده‌اند که غیبت صغری هفتاد و چهار سال طول کشید که و گروهی آن را شصت و نه سال چگونه آن را تفسیر می‌کنید؟
  

 این که برخی می‌گویند غیبت صغری هفتاد و چهار سال طول کشیده است، مبتنی بر این عقیده است که غیبت صغری از زمان ولادت امام مهدی(ع) در سال 255 ق، یعنی پنج سال قبل از شهادت امام حسن عسکری(ع) آغاز شد. اگر این پنج سال را به شصت و نه سال اضافه کنیم، هفتاد و چهار سال می‌شود.

•  آیا پنج سال غیبت امام مهدی(ع) پس از ولادت را می‌توان از دوران غیبت صغری به حساب بیاوریم؟

 خیر، زیرا در این مدت امام مهدی(ع) با پدر بزرگوار خود(ع) هم عصر است و هنوز بر منصب امامت قرار نداشتند، بلکه آن حضرت(ع) بعد از شهادت پدر بزرگوارشان(ع) عهده‌دار امر امامت شدند. ما نیز وقتی از غیبت آن حضرت(ع) بحث می‌کنیم، در واقع از غیبت امامی بحث می‌کنیم که طاعتش بر شیعیان واجب بود. امامی که اگر غیبتی در کار نبود، با شیعیان در ارتباط بود و آنان را رهبری می‌کرد و جامعه را در ظاهر و آشکار هدایت می‌کرد.

ولی امام مهدی(ع) در زمان حیات پدر بزرگوارشان(ع) چنین مسئولیتی نداشتند. خلاصه کلام این که منظور از غیبت صغری، غیبت آن حضرت(ع) در کسوت امامت است که همراه با نیابت خاصه بود. بنابراین، تفاوت فرض مدت غیبت صغری همان است که ما گفتیم نه آن که دیگران ادعا می‌کنند.

•  نیابت امام مهدی(ع) هیچ‌گاه به علویان نرسید و به غیر از آنان واگذار شد. با این که در بین علویان کسانی بودند که در علم و فقه و عبادت ... برترین بودند. دلیل آن چه بود؟

 تاریخ زندگانی علویان، از زمان قیام امام حسین(ع) تا زمانی که قائم آل محمد(ص) به دنیا آمد و به غیبت صغری ختم شد، دلیل این امر را به روشنی بیان می‌کند. این دوران، دوران قیام‌ها بر ضد حکام فاسد و اعتراض به ظلم و طغیان آنان بود. حکومت‌های فاسد آن زمان، ریشه اصلی این قیام‌ها و اعتراضات را «علویان» می‌دانستند. زیرا آنان از دوستداران ائمه اطهار(ع) بودند و در مقابل ظلم و فساد سکوت نمی‌کردند. یا به تعبیر دیگر می‌توان گفت آن‌ها بر نظام‌های فاسد به صورتی آشکار قیام می‌نمودند و تقیه نمی‌کردند.

وقتی که رویکرد مبارزاتی کسی این گونه باشد، به شدت تحت مراقبت و تعقیب و شکنجه قرار می‌گیرد و مجالی برای فعالیت اجتماعی و عمومی نمی‌یابد. بدین ترتیب، این گونه افراد، مناسب امر نیابت امام مهدی(ع) که فقط برای منفعت عمومی مردم و فعالیت اجتماعی در بین آنان ایجاد شده بود، نبودند.

اما در غیر علویان که به نیابت رسیدند، این گونه نبود. آن‌ها نیز از خواص و دوستداران ائمه اطهار(ع) بودند، اما رویکردشان این بود که قول و عمل خود را در سایه «تقیه» پوشش می‌دادند که در این صورت آزادی عملِ بیشتری داشتند.